— Кояшлы ял көне иде. Без, бертугандай яшәгән өч дус, таңда тордык та Идел буена балыкка киттек. Россия җәйләренең иртәнге саф һавасын татый белегез, сөеклеләрем. Йокы кая да качмас, таң белән торып, бакчага чыгыгыз, су буйларына барыгыз, кояш чыгуын котлагыз, кошлар сайравын тыңлагыз, үпкәләрегезгә таң һавасын алыгыз. Менә шунда, сөеклеләрем, яшәүнең никадәр татлы, никадәр кыйммәт икәнлеген белерсез...
— Кара әле, Давыт абый, син бит безгә Ватан сугышы һәм яшен турында сөйләргә булган идең...
Сөйләгән чагында бүлдергәнне яратмаса да, Давыт абый бу юлы ачуланмады, «һәр эштә, энем, түземлек кирәк. Сүзне сандугачлардан башлаганда, чыпчыктай чыркылдап утырма! Яме?» — дип, көлеп кенә куйды. Ул яңадан сөйләргә кереште:
- Тулып яткан Иделгә җиттек һәм кармакларыбызны салдык. Дөресен әйтергә кирәк, балык тоту сылтау гына иде. Күләгәдә ятып, зәңгәр күккә һәм Иделгә карап, дусларча гәпләшәсе килгән иде. Башта бик шәп чирткән балык та бер-ике сәгатьтән соң кабудан туктады. Без, уха пешереп, мәҗлес кордык. Банкетларың, туйларың бер читтә торсын! Бу мәҗлес шундый мәҗлес иде ки, андый кадерле сәгатьләр турында бабайлар: «Бер утыру — бер гомер», — дигәннәр. Нәрсәләр турында гына сөйләшмәдек без! Баштан кичкән хәлләр дисезме, якты киләчәк дисезме, татлы уйлар, хыяллар дисезме — бөтенесе дә булды. Безнең арада фәлсәфә ярата торган Хафиз да бар иде. Яхшы кеше иде. Ватан сугышында корбан булды. Менә шул дускай Хафиз, сүз ара сүз чыгын, үлем турында сөйли башлады. Без яхшы ук тирәнгә кереп киткәнбез, ахры, Мостафаның кинәт сүзне бүлүе безне айнытып җибәргәндәй булды. «Туктагыз әле, туктагыз, — диде ул, — ни дип соң без үлем турында сөйләшеп, борыннарыбызны салып утырабыз. Яшәү, яшәү турында сөйләргә кирәк, дускайларым!»
Җылы яңгыр сибәләп узган иде. Яңгыр туктагач, яңадан кояш чыкты. Әйләнә-тирәдә ямь-яшел ашлыклар, үсемлекләр иркен сулыш алдылар һәм «Эх!» дигәндәй селкенеп куйдылар; алар, энҗедәй яңгыр бөртекләрен ялтыратып, кояшка елмайдылар. Иделдән салкынча җил исте. Борынга хуш ис бәрелде. Чынлап та, шушындый матурлык кочагында ятканда, үлем турында сөйләшү — мәгънәсез генә түгел, әллә ничек ясалма да чыга кебек тоелды.
Мостафа янында үзеңне тыныч хис итәсең. Ул бервакытта да кәефсезләнә белми иде. Әгәр инде кәефсезләнсә дә, чирем кешегә йокмасын дигәндәй, безгә сиздермичә йөри иде. Яшәү турында сөйләп, ул безнең рухыбызны күтәрде. Теле яки көр тавышы гына түгел, аның имәндәй нык таза гәүдәсе дә, янып торган зур күзләре дә, эчке сәламәтлеген күрсәткән бит алмаларының сафлыгы да бер генә нәрсә турында — яшәү турында гына сөйлиләр иде.
— Эх! — дип, ул чалкан яткан урыныннан кузгалды. — һәр көнең дөньяда җуелмас эз калдырып барса иде, гомереңнең һәр сәгатен үлмәс сәгать итеп булса иде! — Ул кулларын күтәрде һәм, бер нәрсәгә дә тотынмыйча, ләкин тотынган сыман оста хәрәкәт ясап, аягүрә калыкты. — Кайттык! — дип өстәде.
Шәһәргә без караңгы төшкәч кенә кайттык. Урамнарга җитди төс кергән. Кая карама халык, халык. Карты да, яше дә бер үк сүзне тәкрарлыйлар:
— Безнең эшебез хаклы. Дошман тар-мар ителер. Җиңү безнең якта булыр!
Тыныч илебезгә юлбасарларча һөҗүм ясаган кыргый фашистларга каршы Ватаныбызның күтәрелүен оныту кыен, сөеклеләрем.
Без, өч дус, үзара туганнарча саубуллаштык та, өчебез өч якка юл алдык. Хафиз заводка китте, ә без, Мостафа белән икәү, райвоенкоматка: ул — үз районына, мин — үз районыма.
Икенче көнне Мостафаны мин яңадан очраттым.
— Йә, нихәл, киттекме? — дип сорау бирде ул.
— Киттек, — дидем мин.
Озак сөйләшеп торырга вакыт юк иде. Мин саубуллашырга дип кенә кергән идем. Мостафа йоклап яткан балаларына күрсәтте:
— Менә болар кызганыч. Кара үләт аларның татлы йокыларын бүлә, шат тормышларын, күңелле уеннарын боза. Анда, сугыш барган туфрагыбызда, балаларны ата-анасыз, ата-аналарны баласыз итә. Шундый кисәрбез, шундый кисәрбез ул каһәрләрне без — җирдә тузаны да калмас! Яшен тизлегедәй бәреп кереп, Мәскәүдә иртәнге ашны ашарга теләгән ул адәм ашаучы Гитлерга мин, Берлинга очып, төнге ашны ашатырмын! Яшеннең ни төсле икәнен шунда күрер ул...
Дошман шәфкатьсез һәм рәхимсез иде, сөеклеләрем. Корбан аз булмады. Мостафа миңа исәнлек теләде, мин — Мостафага. Без бер фронтка, бер отрядка туры килдек...
Ватан сугышы батырлар тудыра. Без барыбыз да — очучылар һәм танкистлар, флотчылар һәм артиллеристлар, атлылар һәм җәяүлеләр, кораллы һәм коралсыз партизаннар, элемтәчеләр һәм шәфкать туташлары — барыбыз да каһарманнарча көрәштек. Ләкин, сөеклеләрем, батырлардан да батыррак кешеләр була икән. Безнең фронтта сукса тимер өзәрлек Тарас Крепов дигән бер баһадир бар иде. Атака булдымы — бетте: беренче булып алга ул ташлана. Әй, турый да иде соң дошманны! Менә шулай итеп баса иде дә, немец солдатларын штыкка эләктереп, көлтә төягән шикелле, өзлексез ыргытып тора иде. Аны сафтан чыгарыр өчен, дошман күп тырышты, ләкин килгән берсе егыла барды. Сугышта куркырга ярамый: кыюны пуля да алмый, кылыч та кисми. Менә нинди баһадирларны тудырды безнең Ватан сугышыбыз.
Мостафа да нәкъ шундый иде. Сугышка кергәннең беренче көнендә үк аңа «Яшен» исеме бирелде һәм бөтен фронтка аның турында легендалар таралды. Ниләр генә эшләми иде ул! Биш-алты бомбардировщикка каршы берьялгызы сугышка чыга иде һәм кайсын куып, кайсын бәреп төшереп җиңеп кайта иде. Аның үзенең очу ысулы бар иде. Бу ысулдан аны дошман очучылары да бик тиз белергә өлгерделәр. Яшен сугудан куркып, алар Мостафа самолетыннан качарга өйрәнделәр. Ләкин совет яшене үзенекен итә иде: көтелмәгән җирдән килеп чыга да дошман самолетларының койрыкларына баса, өсләренә менеп атлана һәм бирелергә мәҗбүр итә, бирелмәсәләр — яндырып үтерә.
Кайчан йоклагандыр ул — һич хәтерләмим: көндез дә оча, төнлә дә оча. Приказ булуга һавага күтәрелер өчен, ул һәрвакыт самолеты янында гына тора иде. Хатынын, бала-чагасын сагынып, авыз эченнән гел бер көйне көйли иде.
Бервакытны безнең отрядны кайгы басты: Яшен киткән җиреннән кайтмады. Үлүенә ышанмасак та, йөрәктә әрнүле төен калды. Сугыштан базага кайткан иптәшләре командирга рапорт биргәннән соң, иң беренче итеп:
— Яшен ничек? Кайтмадымы? — дип сорыйлар иде.
— Юк шул... — диюгә, барыбыз да кайгырышабыз һәм дошманны Яшен өчен дә аяусыз кыйнарга әчтән ант итәбез.
Яшен өч көннән соң сау-сәламәт кайтып төште. Сугышта аның ягулыгы беткән. Базага кайтып җитәргә мөмкинлек булмагач, ул дошман тылына «кунакка» төшкән, самолетын үлән йолкып яшергән. Партизаннар отрядына очрап, төнлә белән дошман аэродромына һөҗүм ясагач, алар анда байтак самолетларны шартлатканнар, кулга яшерен документлар төшергәннәр, һәм кыю Яшен, ягулык алып, яңадан фашистлар өере өстенә ташланган...
Карт сугышчы Давыт абый сөйләвеннән туктады. Тирәли утырган халык аның дәвам итүен көтте.
— Сугыш каты булды, сөеклеләрем, байтак шәһәрләр көлгә әйләнде, кырлар, урманнар яндырылды, елгалардан кан акты. Латвия, Литва җирләрендә, Украина далаларында, Белоруссия кырларында дошман үләксәләре яттылар. Ул җирләр хәзер яңадан чәчәк аттылар. Сез генә, сезнең ата-аналарыгыз гына түгел, Көнбатыш Европа халыклары да кара үләттән азат ителделәр. «Ул дәһшәтле дошманны ничек җиңдегез?» — дип сорамыйсыз сез, чөнки нинди җавап бирүемне үзегез дә беләсез. Ә ул айларны, фашизм тар-мар ителгән айларны, мондый сорауларны күп ишетергә туры килде. Бөтен дөнья газеталары шул сораулар белән чыктылар. Җавап бер иде: без җиңдек, чөнки хаклык бездә иде; дошман юкка чыгарга тиеш иде, чөнки фашизмга каршы бөтен кешелек дөньясы күтәрелде...
Давыт абыйның бераз дәшми торуыннан файдаланып, арадан берәү:
— Ә Яшен, батыр Яшен хәзер исәнме соң? — дип сорады.
— Минем өчен исән, — диде карт сугышчы, — мин аны үлгән дип һич тә уйлый алмыйм. Була бит ул шундый хәл: беләсең, ә ышанмыйсың; акылың ышана, ә йөрәгең — юк... Көннәрдән бер көнне безнең аэродром өстендә немец самолетлары күренделәр. Күп иде алар. Яшен, мин һәм тагын бер Хитров дигән иптәш минут эчендә һавага күтәрелдек. Маневр ясап, дошманны без унбиш-егерме километрга читкә алып киттек. Самолетларның күбесе Яшенгә ташландылар. Ә ул, үлем элмәкләре шикелле баш әйләндергеч хәрәкәтләр ясап, дошманны әле астан, әле өстән бәрә, алдан да килеп суга, арттан да дөмбәсли. Берничә самолет шунда ук янып җиргә мәтәлде, калганнары, Яшен утына түзә алмыйча, сызарга тотындылар. Без, куып җитеп, тагын берсен бәреп төшердек. Сугыш ахырына инде безнең ягулыгыбыз да, патроннарыбыз да беткән иде... Кайтырга юнәлдек. Өлкән иптәшебез буларак, Яшен безне алдан җибәрде. Хитров та, мин дә машиналарыбызны җайлап кына үз җиребезгә төшердек. Ләкин Яшен төшәргә өлгермәде, безгә, безнең өстебезгә таба очып килгән тагын бер дошман бомбардировщигы күренде.
Бу минутта базада бездән башка көч юк иде. Кыю Яшен дә шулай уйлады булса кирәк. Ул яңадан биеклеккә күтәрелде һәм туп-туры дошманга каршы китте. «Ягулыгы да, патроннары да беткән, аэродромга төшәргә мөмкин түгел, төшсә — үзе дә, без дә һәлак булачакбыз. Нишләргә уйлый соң безнең Яшенебез?» — дип, мин үземә үзем сораулар бирдем һәм, ягулык алып, дустымны коткарырга ашыктым. Немец очучысы Яшенне күрүгә курыкты булса кирәк: кинәт борылып, юнәлешен үзгәртте. Озакламый алар күздән югалдылар.
Вакыт кичкә таба иде. Хитров һәм мин ягулык алуны тәмамладык та кызу тизлек белән иптәшебезгә ярдәмгә күтәрелдек. Дошман аэродромына хәтле очтык без. Оста очучы Яшен — әле дә аңлый алмыйм — нинди көч, нинди ягулык белән шунда кадәр оча алган. Ләкин аны коткарырга соң иде инде. Аның самолеты яшен тизлеге белән түбәнгә ташланды һәм, каты шартлау чыгарып, немец машиналары өстенә барып төште. Яшен суккандай, күк күкрәгәндәй булды. Әйләнә-тирәне ялтыратып ялкын күтәрелде.
Шулай, сөеклеләрем, бүтән мөмкинлек калмагач, чая Яшен безгә үлем шартлавы алып килгән немец машиналарын үз җанын аямыйча юкка чыгарды.
Күз алдымда булган хәл бу. Ә шулай да мин аны үлгән дип хис итә алмыйм: кайтыр төсле. Очарга өйрәнгән улы янына килеп: «Оч, улым, оч, яшендәй кыю оч!» — дияр кебек.
— Кара әле, Давыт абый, син бит безгә Ватан сугышы һәм яшен турында сөйләргә булган идең...
Сөйләгән чагында бүлдергәнне яратмаса да, Давыт абый бу юлы ачуланмады, «һәр эштә, энем, түземлек кирәк. Сүзне сандугачлардан башлаганда, чыпчыктай чыркылдап утырма! Яме?» — дип, көлеп кенә куйды. Ул яңадан сөйләргә кереште:
- Тулып яткан Иделгә җиттек һәм кармакларыбызны салдык. Дөресен әйтергә кирәк, балык тоту сылтау гына иде. Күләгәдә ятып, зәңгәр күккә һәм Иделгә карап, дусларча гәпләшәсе килгән иде. Башта бик шәп чирткән балык та бер-ике сәгатьтән соң кабудан туктады. Без, уха пешереп, мәҗлес кордык. Банкетларың, туйларың бер читтә торсын! Бу мәҗлес шундый мәҗлес иде ки, андый кадерле сәгатьләр турында бабайлар: «Бер утыру — бер гомер», — дигәннәр. Нәрсәләр турында гына сөйләшмәдек без! Баштан кичкән хәлләр дисезме, якты киләчәк дисезме, татлы уйлар, хыяллар дисезме — бөтенесе дә булды. Безнең арада фәлсәфә ярата торган Хафиз да бар иде. Яхшы кеше иде. Ватан сугышында корбан булды. Менә шул дускай Хафиз, сүз ара сүз чыгын, үлем турында сөйли башлады. Без яхшы ук тирәнгә кереп киткәнбез, ахры, Мостафаның кинәт сүзне бүлүе безне айнытып җибәргәндәй булды. «Туктагыз әле, туктагыз, — диде ул, — ни дип соң без үлем турында сөйләшеп, борыннарыбызны салып утырабыз. Яшәү, яшәү турында сөйләргә кирәк, дускайларым!»
Җылы яңгыр сибәләп узган иде. Яңгыр туктагач, яңадан кояш чыкты. Әйләнә-тирәдә ямь-яшел ашлыклар, үсемлекләр иркен сулыш алдылар һәм «Эх!» дигәндәй селкенеп куйдылар; алар, энҗедәй яңгыр бөртекләрен ялтыратып, кояшка елмайдылар. Иделдән салкынча җил исте. Борынга хуш ис бәрелде. Чынлап та, шушындый матурлык кочагында ятканда, үлем турында сөйләшү — мәгънәсез генә түгел, әллә ничек ясалма да чыга кебек тоелды.
Мостафа янында үзеңне тыныч хис итәсең. Ул бервакытта да кәефсезләнә белми иде. Әгәр инде кәефсезләнсә дә, чирем кешегә йокмасын дигәндәй, безгә сиздермичә йөри иде. Яшәү турында сөйләп, ул безнең рухыбызны күтәрде. Теле яки көр тавышы гына түгел, аның имәндәй нык таза гәүдәсе дә, янып торган зур күзләре дә, эчке сәламәтлеген күрсәткән бит алмаларының сафлыгы да бер генә нәрсә турында — яшәү турында гына сөйлиләр иде.
— Эх! — дип, ул чалкан яткан урыныннан кузгалды. — һәр көнең дөньяда җуелмас эз калдырып барса иде, гомереңнең һәр сәгатен үлмәс сәгать итеп булса иде! — Ул кулларын күтәрде һәм, бер нәрсәгә дә тотынмыйча, ләкин тотынган сыман оста хәрәкәт ясап, аягүрә калыкты. — Кайттык! — дип өстәде.
Шәһәргә без караңгы төшкәч кенә кайттык. Урамнарга җитди төс кергән. Кая карама халык, халык. Карты да, яше дә бер үк сүзне тәкрарлыйлар:
— Безнең эшебез хаклы. Дошман тар-мар ителер. Җиңү безнең якта булыр!
Тыныч илебезгә юлбасарларча һөҗүм ясаган кыргый фашистларга каршы Ватаныбызның күтәрелүен оныту кыен, сөеклеләрем.
Без, өч дус, үзара туганнарча саубуллаштык та, өчебез өч якка юл алдык. Хафиз заводка китте, ә без, Мостафа белән икәү, райвоенкоматка: ул — үз районына, мин — үз районыма.
Икенче көнне Мостафаны мин яңадан очраттым.
— Йә, нихәл, киттекме? — дип сорау бирде ул.
— Киттек, — дидем мин.
Озак сөйләшеп торырга вакыт юк иде. Мин саубуллашырга дип кенә кергән идем. Мостафа йоклап яткан балаларына күрсәтте:
— Менә болар кызганыч. Кара үләт аларның татлы йокыларын бүлә, шат тормышларын, күңелле уеннарын боза. Анда, сугыш барган туфрагыбызда, балаларны ата-анасыз, ата-аналарны баласыз итә. Шундый кисәрбез, шундый кисәрбез ул каһәрләрне без — җирдә тузаны да калмас! Яшен тизлегедәй бәреп кереп, Мәскәүдә иртәнге ашны ашарга теләгән ул адәм ашаучы Гитлерга мин, Берлинга очып, төнге ашны ашатырмын! Яшеннең ни төсле икәнен шунда күрер ул...
Дошман шәфкатьсез һәм рәхимсез иде, сөеклеләрем. Корбан аз булмады. Мостафа миңа исәнлек теләде, мин — Мостафага. Без бер фронтка, бер отрядка туры килдек...
Ватан сугышы батырлар тудыра. Без барыбыз да — очучылар һәм танкистлар, флотчылар һәм артиллеристлар, атлылар һәм җәяүлеләр, кораллы һәм коралсыз партизаннар, элемтәчеләр һәм шәфкать туташлары — барыбыз да каһарманнарча көрәштек. Ләкин, сөеклеләрем, батырлардан да батыррак кешеләр була икән. Безнең фронтта сукса тимер өзәрлек Тарас Крепов дигән бер баһадир бар иде. Атака булдымы — бетте: беренче булып алга ул ташлана. Әй, турый да иде соң дошманны! Менә шулай итеп баса иде дә, немец солдатларын штыкка эләктереп, көлтә төягән шикелле, өзлексез ыргытып тора иде. Аны сафтан чыгарыр өчен, дошман күп тырышты, ләкин килгән берсе егыла барды. Сугышта куркырга ярамый: кыюны пуля да алмый, кылыч та кисми. Менә нинди баһадирларны тудырды безнең Ватан сугышыбыз.
Мостафа да нәкъ шундый иде. Сугышка кергәннең беренче көнендә үк аңа «Яшен» исеме бирелде һәм бөтен фронтка аның турында легендалар таралды. Ниләр генә эшләми иде ул! Биш-алты бомбардировщикка каршы берьялгызы сугышка чыга иде һәм кайсын куып, кайсын бәреп төшереп җиңеп кайта иде. Аның үзенең очу ысулы бар иде. Бу ысулдан аны дошман очучылары да бик тиз белергә өлгерделәр. Яшен сугудан куркып, алар Мостафа самолетыннан качарга өйрәнделәр. Ләкин совет яшене үзенекен итә иде: көтелмәгән җирдән килеп чыга да дошман самолетларының койрыкларына баса, өсләренә менеп атлана һәм бирелергә мәҗбүр итә, бирелмәсәләр — яндырып үтерә.
Кайчан йоклагандыр ул — һич хәтерләмим: көндез дә оча, төнлә дә оча. Приказ булуга һавага күтәрелер өчен, ул һәрвакыт самолеты янында гына тора иде. Хатынын, бала-чагасын сагынып, авыз эченнән гел бер көйне көйли иде.
Бервакытны безнең отрядны кайгы басты: Яшен киткән җиреннән кайтмады. Үлүенә ышанмасак та, йөрәктә әрнүле төен калды. Сугыштан базага кайткан иптәшләре командирга рапорт биргәннән соң, иң беренче итеп:
— Яшен ничек? Кайтмадымы? — дип сорыйлар иде.
— Юк шул... — диюгә, барыбыз да кайгырышабыз һәм дошманны Яшен өчен дә аяусыз кыйнарга әчтән ант итәбез.
Яшен өч көннән соң сау-сәламәт кайтып төште. Сугышта аның ягулыгы беткән. Базага кайтып җитәргә мөмкинлек булмагач, ул дошман тылына «кунакка» төшкән, самолетын үлән йолкып яшергән. Партизаннар отрядына очрап, төнлә белән дошман аэродромына һөҗүм ясагач, алар анда байтак самолетларны шартлатканнар, кулга яшерен документлар төшергәннәр, һәм кыю Яшен, ягулык алып, яңадан фашистлар өере өстенә ташланган...
Карт сугышчы Давыт абый сөйләвеннән туктады. Тирәли утырган халык аның дәвам итүен көтте.
— Сугыш каты булды, сөеклеләрем, байтак шәһәрләр көлгә әйләнде, кырлар, урманнар яндырылды, елгалардан кан акты. Латвия, Литва җирләрендә, Украина далаларында, Белоруссия кырларында дошман үләксәләре яттылар. Ул җирләр хәзер яңадан чәчәк аттылар. Сез генә, сезнең ата-аналарыгыз гына түгел, Көнбатыш Европа халыклары да кара үләттән азат ителделәр. «Ул дәһшәтле дошманны ничек җиңдегез?» — дип сорамыйсыз сез, чөнки нинди җавап бирүемне үзегез дә беләсез. Ә ул айларны, фашизм тар-мар ителгән айларны, мондый сорауларны күп ишетергә туры килде. Бөтен дөнья газеталары шул сораулар белән чыктылар. Җавап бер иде: без җиңдек, чөнки хаклык бездә иде; дошман юкка чыгарга тиеш иде, чөнки фашизмга каршы бөтен кешелек дөньясы күтәрелде...
Давыт абыйның бераз дәшми торуыннан файдаланып, арадан берәү:
— Ә Яшен, батыр Яшен хәзер исәнме соң? — дип сорады.
— Минем өчен исән, — диде карт сугышчы, — мин аны үлгән дип һич тә уйлый алмыйм. Була бит ул шундый хәл: беләсең, ә ышанмыйсың; акылың ышана, ә йөрәгең — юк... Көннәрдән бер көнне безнең аэродром өстендә немец самолетлары күренделәр. Күп иде алар. Яшен, мин һәм тагын бер Хитров дигән иптәш минут эчендә һавага күтәрелдек. Маневр ясап, дошманны без унбиш-егерме километрга читкә алып киттек. Самолетларның күбесе Яшенгә ташландылар. Ә ул, үлем элмәкләре шикелле баш әйләндергеч хәрәкәтләр ясап, дошманны әле астан, әле өстән бәрә, алдан да килеп суга, арттан да дөмбәсли. Берничә самолет шунда ук янып җиргә мәтәлде, калганнары, Яшен утына түзә алмыйча, сызарга тотындылар. Без, куып җитеп, тагын берсен бәреп төшердек. Сугыш ахырына инде безнең ягулыгыбыз да, патроннарыбыз да беткән иде... Кайтырга юнәлдек. Өлкән иптәшебез буларак, Яшен безне алдан җибәрде. Хитров та, мин дә машиналарыбызны җайлап кына үз җиребезгә төшердек. Ләкин Яшен төшәргә өлгермәде, безгә, безнең өстебезгә таба очып килгән тагын бер дошман бомбардировщигы күренде.
Бу минутта базада бездән башка көч юк иде. Кыю Яшен дә шулай уйлады булса кирәк. Ул яңадан биеклеккә күтәрелде һәм туп-туры дошманга каршы китте. «Ягулыгы да, патроннары да беткән, аэродромга төшәргә мөмкин түгел, төшсә — үзе дә, без дә һәлак булачакбыз. Нишләргә уйлый соң безнең Яшенебез?» — дип, мин үземә үзем сораулар бирдем һәм, ягулык алып, дустымны коткарырга ашыктым. Немец очучысы Яшенне күрүгә курыкты булса кирәк: кинәт борылып, юнәлешен үзгәртте. Озакламый алар күздән югалдылар.
Вакыт кичкә таба иде. Хитров һәм мин ягулык алуны тәмамладык та кызу тизлек белән иптәшебезгә ярдәмгә күтәрелдек. Дошман аэродромына хәтле очтык без. Оста очучы Яшен — әле дә аңлый алмыйм — нинди көч, нинди ягулык белән шунда кадәр оча алган. Ләкин аны коткарырга соң иде инде. Аның самолеты яшен тизлеге белән түбәнгә ташланды һәм, каты шартлау чыгарып, немец машиналары өстенә барып төште. Яшен суккандай, күк күкрәгәндәй булды. Әйләнә-тирәне ялтыратып ялкын күтәрелде.
Шулай, сөеклеләрем, бүтән мөмкинлек калмагач, чая Яшен безгә үлем шартлавы алып килгән немец машиналарын үз җанын аямыйча юкка чыгарды.
Күз алдымда булган хәл бу. Ә шулай да мин аны үлгән дип хис итә алмыйм: кайтыр төсле. Очарга өйрәнгән улы янына килеп: «Оч, улым, оч, яшендәй кыю оч!» — дияр кебек.